روزه (صوم)
در زبان عربی، صوم به معنی امساک و خودداری است. و در اصطلاح فقهی، خودداری همراه با قصد عبادت از اموری نظیر خوردن، آشامیدن، روابط زناشویی و سایر چیزهایی که روزه را باطل میکنند از طلوع فجر تا غروب آفتاب، به خاطر کسب رضای پروردگار میباشد. دلیل واجب بودن روزه در این آیه است که خداوند میفرماید: «یاأیّهاالذینَ آمَنواکُتِبَ علیکم الصّیامُ کما کُتِبَ علی الذین مِن قَبلِکم لَعلَّکُم تتَّقون» (بقره، آیهی۱۸۳) : «ای مؤمنان روزه برشما فرض گردانیده شد همانگونه که برآنان که پیش از شما بودند فرض شده بود»
این آیه میرساند که روزه بر امتهای بشری نیز فرض شده بود. تاریخ، نشان دهندهی این واقعیت است که روزه در تمام ملل، حتی در میان مصریان قدیم و رومیها، یونانیها و هندیان مشروع بوده است. در تورات کنونی نیز با وجود تحریف آن ، روزه و روزهداران مورد ستایش قرار گرفتهاند. این نقل نیز صحیح است که موسی(ع) چهل روز، روزه گرفت، البته یهودیان عصر حاضر، یک هفته روزه میگیرند. همچنین، انجیلهای کنونی، روزه را ستوده و آن را عبادت میشمارند و مشهورترین روزهی نصاری، روزهی بزرگ قبل از عید «فصح» است، سپس رؤسای کلیسا، انواع دیگری از روزه را نیز بنیان نهادند. بنابراین به تعبیری مراد از «الذینَ مِن قبلِکم» در آیه ذکر شده، اهل کتاب هستند (تفسیر انوار القرآن، ج۱، ص۲۰۶). همچنین روزه از ابعاد و جنبههای گوناگونی، پدید آورندهی تقوا است، که مهم ترین این ابعاد عبارتند از:
۱. روزه، نفس انسان را در آشکار و نهان بر خشیّت و بیم از خداوند متعال تربیت میکند، زیرا جز پروردگار بزرگ، هیچ کس دیگری ناظر و مراقب شخص روزه دار نیست و این از بزرگترین فواید روحی روزه میباشد.
۲. روزه، از حدّت و غلیان شهوت میکاهد.
۳. روزه، احساس شفقت و رحمت به همنوع را در انسان بیدار میسازد.
۴. روزه، تحقّقبخش معنای برابری میان توانگران و فقرا و اشراف و عوام است و این از فواید اجتماعی روزه میباشد.
۵. روزه، انسان را به نظم و برنامهریزی و مهار نمودن اراده عادت میدهد.
۶. روزه، بنیهی جسمی را تجدید نموده، سلامتی و نیروی حافظه را تقویت و بدن را از رسوبها و تخمیرات زیان بخش میرهاند.
عبادات؛ تربیت بندگی
عبادتهایی به نام نماز، حج و زکات برای ما فرض گردیده است که منظور اصلی از آنها این است که ما را برای همین عبادتی بزرگ به نام روزه آماده سازند. منظور از فرض نمودن اینها فقط این است که اگر شما روزی پنج بار در حال رکوع و سجده در آمدید، در رمضان تا سی روز از بام تا شام گرسنگی و تشنگی را تحمّل نمودید، در صورت ثروتمند بودن سالی یک بار زکات دادید و در زندگی یک بار حج کردید، گویا حقی را که خدا بر گردن شما دارد، ادا کردید و از بند بندگی و غلامیاش طوری آزاد شدید که هر چه بخواهید بکنید، در واقع غرض از فرض نمودن این عبادتها همین است که به وسیلهی آنها آدم تحت تربیت قرار بگیرد و تمرین بکند و لیاقت و شایستگی آن را به دست بیاورد که سرتاسر زندگیاش مبدل به عبادت خدا بشود. حالا بیایید ببینیم که روزه چطور آدم را برای این عبادت بزرگ حاضر و آماده میسازد؟
روزه، عبادتی مخفی
غیر از روزه، همهی عبادتها به وسیلهی یکی از حرکات ظاهری انجام میگیرد؛ مثلاً در نماز، آدم گاهی بلند میشود و گاهی مینشیند، گاهی به رکوع در میآید و گاهی سر به سجده میگذارد، طوری که هر شخص میتواند او را در این حال ببیند، در ایام حج، راهی طولانی میپیماید و همراه با هزاران هزار زائر مسافرت مینماید، همینطور زکات هم یکی میدهد و دیگری میگیرد. این عبادات نمیتوانند پنهان بمانند و اگر شما انجام میدهید دیگران متوجه میشوند و اگر انجام ندهید باز هم دیگران مطّلع و آگاه میشوند. برعکس این عبادتها، روزه عبادتی است که به جز خدا بر احدی فاش نمیشود. اگر شخصی نزد مردم در سحر چیزی بخورد و ظاهراً تا افطار چیزی نخورد اما مخفیانه آب بیاشامد یا دزدکی چیزی بخورد، غیر از خدا کسی نمیتواند از آن آگاه بشود، در صورتی که همه فکر میکنند که او روزه گرفته ولی در حقیقت روزه نیست.
روزه؛ علامت و نشانه ی قوی بودن ایمان
این جنبهی روزه را در نظر بگیرید و آنگاه ببینید کسی که در حقیقت روزه میگیرد، مخفیانه چیزی نمیخورد و نمینوشد، حتی در گرمای شدید هم از شدّت تشنگی تحمّل میکند، قطره ای از آب به حلق خود فرو نمیبرد، به خوردنیها و نوشیدنیها هم حتی دست نمیزند؛ چنین شخصی به دانندهی غیب بودن خدا چقدر ایمان دارد و با چه یقین محکمی میداند که هر یک از حرکات او، ولو اینکه از چشم تمام جهان پوشیده و نهان بماند، نمیتواند از خدا مخفی و پنهان بماند، چقدر خوف خدا در قلبش وجود دارد که شدیدترین زحمت را تحمّل میکند. ولی به خاطر خوف خدا کاری نمیکند که در نتیجهی آن روزه اش باطل گردد، چقدر اعتماد قوی دارد و به جزا و سزای آخرت که در ظرف یک ماه، حدود سیصد و شصت ساعت روزه میگیرد و در این میان، هیچ گاه حتّی برای لحظهای هم دچار شک و تردید نمیگردد. اگر او چنین شخصی در این امر شمّهای از شک و تردید نسبت به وجود آخرت داشت، هیچ وقت نمیتوانست روزهاش را به انجام برساند، برای اینکه وقتی انسان متردد میشود برایش غیرممکن است که به دستور خدا در مورد عزم و ارادهی نخوردن و نیاشامیدن پابرجا بماند.
حکمت روزه
حکمت روزه آن است که خداوند آن نعمت، حال درویشان و گرسنگی ایشان را بدانند و با ایشان یاری کنند از اینجا بود که خداوند از اول محمد را یتیم کرد تا یتیمان را نوازش کند، پس غریب کرد تا غریبان را رحمت آرد، و بی مال کرد تا ناداران را فراموش نکند:
با تو در فقر و یتیمی ما چه کردیم از کرم تو همان کن ای کریم از خلق خود با خلقم
(سنایی، دیوان اشعار، قصیده۲)
فوائد روزه
روزه دارای فوائد معنوی جسمی واجتماعی فراوانی است که برخی از آنها عبارتنداز:
- انسان را به صبرو شکیبایی عادت میدهد.
- خویشتنداری را به انسان آموزش میدهد.
- خصلت پرهیزکاری را در انسان تقویت میکند.
- نظم و هماهنگی را میان مردم مسلمان گسترش میبخشد.
- عشق به عدالت و برابری را درانسان عمیق میگرداند.
- مهربانی و دلسوزی و احساس مسئولیت را در انسان به وجود میآورد.
- با شرّ و فساد در میان مردم رویارویی مینماید.
- دستگاه گوارش را پالایش و پاکیزه مینماید.
- جسم را از اضافات و رسوبها پاک میگرداند.
- از چاقی بدن و چربیهای موجود در آن میکاهد.
رسول خدا (ص) نیز فرموده است: «روزه بگیرید تا تندرست بمانید» (رواه ابن السنی و ابونعیم)
رمضان فرصتی گرانبها
زندگی به سرعت درگذر است و انسان توجه ندارد که چه سرمایهای را از دست میدهد. انسان گاهی که موفق میشود گذشتههای خود را مرور کند و میبیند که روزگاری از او گذشته، نیروهایی صرف کرده و تلاشهایی انجام داده است، ولی چیزی به دست نیاورده است. در طول سال، پیوسته به دنبال به دست آوردن فرصتی هستیم تا دربارهی زندگی خود و آغاز و انجام آن بیندیشیم، مسیری را انتخاب کنیم که زندگی ابدی را برای ما رقم زند؛ اما کمتر چنین فرصتی بدست میآوریم. شاید بهترین اوقاتی که میتوان برای این منظور از آن استفاده کرد «ماه مبارک رمضان» باشد. همواره، به خود وعده میدهیم تا ماه رمضان فرا رسد و بهتر از سایر اوقات، به عبادت بپردازیم، از دنیا و دنیاپرستی تا حدی چشم بپوشیم و به سوی خدا برویم و بیندیشیم که کیستیم، از کجا آمدهایم، به کجا میرویم و در این سرا چه باید بکنیم.
سرانجام، انتظار پایان میپذیرد و ماه رمضان از راه میرسد، اما شیطان میکوشد تا چون گذشته انسان نتواند از این اوقات شریف و لحظات گرانبها استفاده کند و به توفیقات الهی دست یابد. همه جا، دست پیدا و پنهان او در کار است تا انگیزهی انسان به اغراض نفسانی و دنیوی آلوده شود و دعا، مناجات و عبادت او با سنگینی و کسالت توأم گردد و حال راز و نیاز از او سلب شود. در این کشمکش و تضاد بین عوامل الهی و عوامل نفسانی و شیطانی، انسان باید از خدا توفیق بخواهد و فرصتهای پیش آمده را مغتنم بشمرد و عبادت و دعا را به اوقات دیگر موکول نکند. باید تلاش نماید هر قدر که ممکن است گامی مثبت در مسیر تکامل خود بردارد و به خدا نزدیک شود. یکی از اعمالی که در ماه مبارک رمضان بسیار به آن سفارش شده و این ماه، بهار آن است، دعا و مناجات است. رمضان و دعا پیوندی ناگسستنی با یکدیگر دارند.
چگونه رمضان را غنیمت بشماریم؟
برای آنکه بهتر بتوانیم از اوقات این ماه پربرکت استفاده کنیم، ابتدا، باید از خود دعا کمک بگیریم؛ یعنی باید از خدا بخواهیم که به ما توفیق راز و نیاز عطا فرماید. البته ما نیز باید در حد توان خود تلاش کنیم تا حال عبادت و توفیق آن را به دست آوریم؛ سعی کنیم در این ماه قدری از کارهای روزانه کم کنیم و بخشی از وقت خود را به دعا و عبادت اختصاص دهیم. باید در وضع خواب و خوراک دقت کنیم؛ خواب و خوراک ما به گونهای نباشد که موجب کسالت و سنگینی شود. باید برنامهی غذایی خود را به گونهای تنظیم نماییم که بتوانیم روزه بگیریم و در عین حال، به انجام وظایف ماه رمضان و عبادت نیز موفق گردیم. مصرف غذای مورد نیاز غیر از پرخوری است؛ اوقات خواب را نیز باید گونهای تنظیم نماییم که در وقت عبادت، نشاط داشته باشیم، نه اینکه کار مستمر روزانه در جای خود باشد و توقع داشته باشیم که در عبادت سحر نیز حالی داشته باشیم.
اسرار و درجات باطنی روزه
باید دانست که روزه سه درجه دارد: روزه عموم، روزه خصوص و روزه خصوصالخصوص. روزهی عموم عبارت است از بازداشتن شکم از خوردن و نوشیدن و خودداری از عمل جنسی. روزه خصوص نیز روزهای است که علاوه بر ترک غذا و هر چیز خوردنی، باید تمام حواس نیز در حالت روزه قرار بگیرد. اما روزهی خصوصالخصوص، عبارت است از نگاه داشتن دل از همتها و تمایلات پست و اندیشههای نامشروع دنیوی، و به طور کلی بازداشتن آن از هر چیزی غیر از خدا و روز آخرت. این نوع روزه به وسیلهی اندیشیدن دربارهی هرچیزی غیرازخدای متعال و روز آخرت، و به وسیلهی مشغول ساختن دل به دنیا و امور دنیوی بجز آنهایی که در رابطه با دین میباشند باطل میشود، پیامبر(ص) میفرماید: «خَمسٌ یُفطِرنَ الصّائِمَ: الکِذبُ وَ الغِیبَةُ وَ النَّمِیمَةُ وَ الیَمینُ الکاذِبَةُ و َالنَّظُر بِشَهوَةٍ» (روایت از ازدی در الضعفاء از روایت جابان از انس): (پنج چیز روزه را باطل میکنند: دروغ گفتن، غیبت کردن، سخن چینی، سوگند به ناحق و نظرشهوت انگیز). «پس در روزهی خواص باید اعضا و جوارح از معاصی محفوظ شوند» (غزالی، قسمت درجات سه گانهی روزه، ج۱، ص۲۳۴-۲۳۷).
روزه خصوص، شش خصوصیت دارد:
۱. روزه چشم: منع چشم از نگاه به هر آنچه مذموم است و دلش را از یاد خدا غافل میکند.
۲. روزه زبان: روزهدار باید زبانش را از دروغ، فحش، غیبت و تهمت باز دارد. از این رو، زبان روزهدار یا باید در حالت سکوت باشد یا ذکر خدا و خواندن قرآن یا سخنان نیکو.
۳. روزه گوش: پرهیز از شنیدن هر آنچه مذموم است؛ مانند غیبت و تهمت و سخنان بد.
۴. منع بقیه اعضاء: از جمله دست و پا از انجام هر آنچه که موجب گناه میشود.
۵. کم خوردن در شب: به نحوی که آنقدر سیر نشود که شهوتش بجنبد و مانع از ذکر خدا شود.
۶. دلش بعد از افطار بین خوف و رجا باشد: که آیا روزهاش مورد قبول قرار گرفته یا خیر.
از بزرگی فضل روزه آن است که خداوند فرمود: «ألصَّومُ لی وَأَنَا أجزی بِهِ» (مسلم، حدیث ۱۱۵۱، ج۲، ص۸۰۷، باب فضل الصیام) اگر چه همه عبادات برای اوست چنانکه کعبه را خانه خود خوانده است در صورتی که همه عالم ملک اوست.
روزه از منظر عرفان
روزه یکی از پنج رکن اسلام است. «قال الله تعالی: کُلٌّ عَمَلِ ابنِ آدَمَ لَهُ اِلَّاصِیام فَاِنَّهُ لی وَأََنَا أجزی بِهِ» (بخاری، حدیث ۱۹۰۴، ج۳، ص۲۶، باب هل یقول انی صائم اذا شتم). حدیث قدسی است که خدای تعالی میفرماید: «همه اعمال آدمیزاد برای خود اوست بجز روزه و بی شک روزه، فقط برای من است و من خود پاداش آن را میدهم.» همچنین میفرماید: «هر نیکویی را ده ثواب است تا هفتصد، مگر روزه را که آن مخصوص مراست و جزای آن را من میدهم» (ترمذی، حدیث ۷۶۴، ج۳، ص۱۲۷، باب ما جاء فی فضل الصوم). خداوند تبارک و تعالی در قرآن نیز میفرماید: «اِنَّمَا یُوَفَّیَ اَلصابِرونَ اَجرَهُم بِغَیرِحِساب» (زمر، آیهی ۱۰). «مزد شکیبایان(آنان که از امیال وشهوات خویش صبر میکنند) به تمام و کمال و بدون حساب داده میشود» از این رو، چون ماه رمضان درآید، درهای بهشت را بگشایند و درهای دوزخ را ببندند و شیاطین را در بند کنند و منادی آواز دهد: ای طالب خیر بیا که وقت توست و ای طالب شر باز ایست که نه جای توست. صد بار تو بد کردی و ثمرش دیدی نیکی چه بدی داشت یک بار نکردی.
اگر بپرسند که فردا روز قیامت حال ما چگونه است، پاسخ آن را در قرآن میتوانیم بیابیم. خداوند متعال در قرآن میفرماید: « فَامَّا مَن طَغَی. وَآثَرَالحَیاةَ الدُّنیا. فَإِنَّ الجَحیمَ هِیَ المَأوَی. وَ أمَّامَن خافَ مَقَامَ رَبِّهِ، و َنَهَی النَّفسَ عَنِ الهَوَی. فَإِنَّ الجَنَّهَ هِیَ المَأوَی. (نازعات، آیات ۳۷-۴۱) : (و اما آن کسی که طغیان و سرکشی کرده باشد. و زندگی دنیارا (برگزیده و برآخرت) ترجیح داده باشد. قطعاً دوزخ جایگاه اوست. و اما آن کس که از جاه و مقام پروردگار خود ترسیده باشد، ونفس را از هوی وهوس باز داشته باشد. قطعاً بهشت جایگاه اوست).
عرفا مثال خوبی در مورد ماههای سال دارند و آن را تشبیه به فرزندان حضرت یعقوب(ع) میکنند که دوازده نفر بودند و برگزیده همه آنها نزد خداوند حضرت یوسف بود که خدا همه فرزندان را به خاطر ایشان عفو فرمود. از این رو، ماه مبارک رمضان نیز در بین دوازده ماه سال، ماهی برگزیده است؛ چون ماه رحمت و برکت، ماه نزول قرآن و ماهی است که لیله القدر در آن واقع شده و عزیزترین ماه، نزد خداوند است.
ماه رمضان، ماه تزکیه و ماه توبه و استغفار است و ماهی است که به برکت آن، مسلمان به خود میآید و از برای اصلاح و تزکیه خود تلاش میکند. مقصود از گرفتن روزه نیز شکستن هوی و نفس است تا بتواند طاعت و عبادت کند. حقیقت روزه، مراقبه و دوری از هوی و امیال شهوانی است. زیرا روزه فقط امساک و پرهیز از خوردن نیست، بلکه باید تمام اعضا، روزه باشد.
استحقاق روزه به خاطر دو خاصیت آن است: یکی آنکه، حقیقت آن ناکردن و بازداشتن است، و این باطن و پوشیده است و ریا را در آن راهی نیست؛ چرا که نیت آن در شب است. و دیگر آنکه بر ضد دشمن خدا یعنی ابلیس است که لشکر او شهوات است و روزه، لشکر او را بشکند که حقیقت روزه، ترک شهوات است. بدین خاطر است که رسول(ص) میفرماید: «ألصَّومُ جُنَّهٌ» (بخاری، حدیث ۷۴۹۲، ج۹، ص۱۴۳، باب یریدون أن یبدلوا) (روزه سپری است). و این همه برای آن است که مانع از همه عبادات شهوات است و مدد شهوات سیری است و گرسنگی شهوات را بشکند.
موقعیت شیطان در ماه رمضان
یکی از مشکلات در زندگی بشر، به ویژه مؤمنان، وسوسههای شیطان است. شیطان موجودی است که به اذن خدای سبحان وسوسه میکند. وسوسهی شیطان نعمت و رحمت است؛ چون هر کسی به جایی رسید، در اثر مبارزهی با وسوسه، در میدان جهاد اکبر بود که پیروز شد. اگر وسوسه نباشد و راه برای گناه باز نباشد، راه اطاعت یک طرفه است و اطاعت ضروری میشود و اگر اطاعت ضروری شد، دیگر جا برای ضرورت وحی، رسالت، تکلیف و دین نخواهد بود. عالَمی که در آن گناه نباشد، عالَم دین و تکلیف و امر و نهی و مانند آن نیست.
شیطان در حدّ وسوسه مأموریت دارد که پارس کند، آن که آشناست به این پارس اعتنا نمیکند، راه را طی کرده و به مقصد میرسد؛ اما بیگانه بیراهه میرود و به دام شیطان میافتد. شیطان پارس را به گزیدن تبدیل میکند و از آن به بعد میگزد. البته شیطان تحت ولایت خدای سبحان است؛ بدون اذن خدا کاری نمیکند و در قیامت صریحاً میگوید: «فلا تلوُمُونی و لومو أنفسکم ما أنا بمُصرخکم و ما أنتم بمُصرخیّ» (سوره ابراهیم، آیه ی ۲۲) «امروز نه من به داد شما میرسم نه شما به داد من میرسید. من بر شما مسلط نبودم؛ فقط شما را دعوت کردم، خودتان آمدید.» همچنین «إنّ الله وعدکم وعد الحق و وعدتکم فأخلفتکم» (سوره ابراهیم،آیهی۲۲) «خدا وعدهی حق داد و من عدهی فریب. وعدهی حق را نپذیرفتید و وعدهی آمیخته به فریب من را پذیرفتید؛ پس من سلطهای بر شما ندارم.»
اگر کسی وعده ی الهی را عمداً پشت سر گذاشت و به دنبال فریب شیطان رفت، خدای سبحان به او مهلت میدهد. اما اگر از این مهلت استفاده نکرد، از آن به بعد شیطان را بر او مسلّط میکند. لذا به عنوان کیفر فرمود: « ألم تَرَ أنّا أرسلنا الشیاطین علی الکافرین تؤزّهم أزّاً» (سوره مریم، آیه ی ۸۳) : «ما شیطانها را بر کفار مسلط کردیم تا سخت آنها را آزار دهند» (و از سعادت ابد محرومشان سازند)
فواید و آثار معنوی روزه
در ادیان مختلف، موفقیت انسان در پیمودن مسیر کمال (قرب الهی)، به منزله خشنودی خداوند و ناکامی وی از این رشد و تعالی به مثابه ناخشنودی خداوند است. به بیان ساده، آداب و عبادات معنوی، راهی برای خودسازی و خداشناسی است که برای انسان مفید واقع میشود و صرف نظرکردن از انجام آن یا به فراموشی سپردن اصل آن (فقط رعایت صورت ظاهریاش) چیزی جز خسران در برندارد.
یکی از زمانهای مقدسی که در دین اسلام به خودسازی اختصاص یافت و برپایی عبادت روزه در آن مقرر شد تا انسان بتواند از طریق آن به فیوض الهی دست یابد، ماه مبارک رمضان است. روزهداری از عهد عتیق در میان افراد متدین سابقه داشته است و به برخی فواید آن اشاره خواهد شد. اما نکته مهم این است که برکت ماه مبارک رمضان، نه صرفاً در نخوردن و نیاشامیدن، بلکه در تحقق «رمضان» است. «رمضان» در درجه اول، وضعیتی خاص است، نه زمانی خاص.
در ادبیات عرب، رمضان، تابش نور شدید خورشید است و اگرچه احتمالاً دلیل نامگذاری این ماه در سرزمین عربستان، مصادف بودن آن با اوج تابش و گرمای خورشید بوده است، میتوان گفت «رمضان»، تابش نور شدید فیض الهی است. برترین نتیجه فیض الهی، اشراق و ادراک، از جمله درک حضور حق است. درک حضور الهی در محضر او، درجات مختلفی دارد و در تاریخ اسلام، اولین کسی که به اوج این رمضان دست یافت، پیامبر اکرم(ص) بود. زیرا ایشان در اثر انقلاب درونی و محو عرفانی به معرفتی رسیدند که منجر به دریافت دفعی قرآن کریم شد. این رمضان پیامبر اسلام(ص) که در ماه رمضان رخ داد، به این ماه شهرتی معنوی بخشید و این درس را برای مشتاقان دیگر باقی گذاشت که هر کسی میتواند رمضانی را در این ماه تجربه کند یا به عبارتی، همانطور که رمضان ایشان در ماه رمضان چنین دستاوردی داشته است، دیگران هم میتوانند در این ماه به تغییر و تحول معرفتی موثری در زندگی خود دست یابند. بنابراین ماه رمضان، یادآوری و فرصتی برای رسیدن به فیوض خاص الهی است.
روزه آثار معنوی فراوانی به دنبال دارد که به برخی از آنها فهرست وار اشاره میشود:
١. ورع و پارسایی
مهمترین رهاورد روزه، براساس آیات قرآن، رسیدن به گوهر پرارج تقواست. هدف از وجوب روزه، تربیت معنوی انسان و گذاشتن او در بزرگراهی است که به پارسایی منتهی میشود. تعبیر «لعلکم تتقون» (سوره بقره، آیهی ۱۸۳) در این آیه شریفه، پرده از رازی میگشاید که ملاک برتری آدمیان بر یکدیگر دانسته شده و فرجامی نیک به نام فلاح و رستگاری خواهد داشت.
٢. یادآوری معاد
روزه با گرسنگی و تشنگی و محدودیتهایی همراه شده تا خواب غفلت از چشم انسان گرفتار در تار دنیای فریبا، برباید و او را به فردایی دیگر یادآور شود. بر این اساس یکی از آثار معنوی روزه، یادآوری روز رستاخیز است که هیچ کس را از آن گریزی نیست. مردمان هر یک با کولهای از توشههایی که در دنیا اندوختهاند، برانگیخته خواهند شد و در محشر گرسنه و تشنه در انتظار حسابرسی به سر خواهند برد.
٣. آزمون اخلاص
اگر در عبادتهای دیگر، فرصت مانور برای شیطان فراهم گردد و بتواند با ریاکاری و تظاهر، گوهر «قبول» را از اعمال انسان بر باید، در روزه، این مجال از او گرفته میشود چه اینکه روزهدار را نیازی به تظاهر نیست و به دور از چشم مردم بر شکستن روزه بدون اطلاع آنها توانا خواهد بود.
٤. روسیاهی شیطان
از آن روز که تاج کرامت بر اثر دمیده شدن روح الهی بر آدم، بر سر همه انسانها نهاده شد، دریایی از حسادت و اندوه ابلیس را فراگرفت و با سرباز زدن از سجده بر آدم، خود را از وادی رحمت خداوند راند. از آن پس، هر گاه و هر لحظه در کمین آدم و فرزندان او نشست تا بلکه سدی باشد بر سر راه عروج آنان، شیطان با انبوهی از لشکریان پلید به جنگ آدمیان همت گمارد و تا روز قیامت به این مبارزه ادامه خواهد داد تا به گمان خود، گوهر سعادت از کف آنان برباید. در مقابله با این دشمن قسم خورده، انسانها به برنامههایی دعوت شدهاند که نتیجه آن، رستگاری خودشان و روسیاهی شیطان و شیطانصفتان است.
٥. سحرخیزی
یکی از جلوههای معنوی روزهداری، انس با سحر و عادت به سحرخیزی است. از نظر قرآن، بهترین زمان برای مناجات و استغفار، سحر است. خداوند در اوصاف مؤمنان میفرماید: «وبالاسحار هم یستغفرون» (سوره ذاریات، آیه ی ۱۸)
هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ از یمن دعای شب و ورد سحری بود
٦. تقویت اراده و غلبه بر طغیان غرایز
یکی از فوائد بزرگ روزه، تربیت روح و تقویت اراده و تعدیل غرایز انسانی است. روزهدار در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی و خودداری از سایر لذائذی که باید چشم بپوشد، روح و اراده خویشتن را تقویت میکند. بر این اساس، مقصود از روزه به دست گرفتن زمام نفس سرکش و تسلط بر شهوات و هوسهاست. در حقیقت مهمترین فلسفه روزه، همین اثر اخلاقی و تربیتی است.
٧. خویشتنداری
روزه، قطع نظر از زیباییهای دیگرش، یک زورآزمایی و خودشناسی است. روزهدار وقتی که دید میتواند در مدت معینی از همه ضروریات بدن صرف نظر کرده و گرسنه و تشنه بماند، میداند که دست کشیدن از محرمات برای او میسر است. بدین وسیله درهای تقوا و مقاومت در برابر شهوتها به روی شخص باز میشود و میتواند خود را به انجام واجبات و مستحبات وادارد.
برنامه ی خودسازی و انسانسازی ماه مبارک رمضان
اساساً برنامهی ماه مبارک رمضان، برنامهی خودسازی و انسانسازی است که انسانهای معیوب در این ماه خود را تبدیل به انسانهای سالم، و انسانهای سالم خود را تبدیل به انسانهای کامل کنند. برنامهی رمضان، برنامهی تزکیه نفس است، برنامهی اصلاح معایب و رفع نواقص است، برنامهی تسلّط عقل و ایمان و اراده بر شهوات نفسانی است، برنامهی دعاست، برنامهی پرستش حق است، برنامهی پرواز به سوی خداست، برنامهی ترقّی دادن روح است، برنامهی رقاء دادن روح است. اگر بنا باشد که ماه رمضان بیاید و انسان سی روز گرسنگی و تشنگی و بی خوابی بکشد و شبها تا دیر وقت بیدار باشد و به این مجلس و آن مجلس برود و بعد هم عید فطر بیاید و با روز آخر شعبان یک ذره هم فرق نکرده باشد، چنین روزهای برای انسان اثر ندارد. اسلام که نمیخواهد مردم بی جهت دهانشان را ببندند، بلکه با روزه گرفتن قرار است که انسانها اصلاح شوند. بستن دهان از غذای حلال برای این است که انسان در آن سی روز تمرین کند که زبان خود را از گفتار حرام ببندد، غیبت نکند، دروغ نگوید، فحش ندهد. این موارد از امور معنوی و باطنی و ملکوتی است.
زنی آمد خدمت پیغمبر(ص) در حالی که روزه داشت. رسول اکرم شیر یا چیز دیگری به او تعارف کرد و فرمود: بگیر و بخور. گفت: یا رسول الله! روزه دارم. باز رسول اکرم اصرار کرد که بخور. گفت: نه، روزه دارم، واقعاً روزه دارم(چون به حساب خودش واقعاً روزه داشت، ولی روزهی ظاهری مثل روزههای ما). فرمود: تو چگونه روزه داری، حال آنکه گوشت برادر - خواهر- مؤمنت را یک ساعت پیش خوردی(غیبت کردی)؟ قی کن! یک دفعه قی کرد و لختههای گوشت از دهانش بیرون آمد.
انسان روزه بگیرد و غیبت کند، یعنی دهان جسم خودش را از غذای حلال ببندد و دهان روح خد را برای غذای حرام باز کند. چرا به ما گفتهاند یک دروغ که انسان بگوید، تعفّنی از دهان او بلند میشود که تا هفت آسمان، فرشتگان را متأذّی میکند؟ آنوقت میگویند چرا انسان وقتی در جهنم است، اینقدر جهنم عفونت دارد؟! عفونت جهنم همین عفونتهایی است که ما خودمان در دنیا ایجاد کردهایم، همین دروغهایی است که خودمان میگوییم. دشنام دادن و همز و لمزکردن هم همین طور است. تهمت زدن سرور همهی گناهان است، چون تهمت زدن هم رذیلت دروغ گفتن را دارد و هم رذیلت غیبت کردن را. آدمی که غیبت میکند، راست میگوید و بدگویی میکند و آدمی که دروغ میگوید، دروغ میگوید ولی بدگویی کسی را نمیکند، یک دروغی میبافد و میگوید. اما آدمی که تهمت میزند، در آنِ واحد، هم دروغ میگوید و هم غیبت میکند؛ یعنی دو گناه کبیره را با یکدیگر انجام میدهد. آیا صحیح است که یک ماه رمضان بر ما بگذرد که در آن ماه ما یک سلسله تهمتها به یک دیگر بسته باشیم؟ ماه رمضان برای این است که مسلمین، بیشتر اجتماع کنند، عبادتهای اجتماعی انجام دهند و در مساجد جمع شوند، نه اینکه ماه رمضان وسیلهی تفرقه قرار گیرد.
نتیجه گیری
روزه، تنها وسیلهی پر قدرت و فعالی است که میتواند تسلّط روح را بر جسم به وجود آورد؛ به نحوی که انسان زمام نفسش را در اختیار داشته باشد، و از اسارت تمایلات مادی رهایی یابد. روزهداری فوائد و حکمتهای فراوان دارد، بدون تردید دوایی است شفابخش که برای بیشتر مرض های روحی و اجتماعی، حفظ بهداشت و صحت بدن فوائد زیادی دارد.
معنویت، نیاز اساسی انسان است. همان گونه که غذا، برای ادامه زندگی مادی ضروری است، معنویت نیز برای طراوت روح بزرگ انسان یک نیاز اساسی است. از نگاه قرآن، انسان، مستعد تعالی است؛ از این رو، برنامه های ویژهای هم برای او قرار داده شده است. در قرآن به انسان چنین گفته میشود: «یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه» (سوره انشقاق، آیهی ۴) (ای انسان حقا که تو به سوی پروردگار خود به سختی در تلاشی و او را ملاقات خواهی کرد).
اساساً برنامهی ماه مبارک رمضان، برنامه ی انسانسازی است. رمضان، ماه خودسازی است، ماه پرهیز از معاصی و خویشتنداری است. ماه توجه بیشتر به عبادات و روی آوردن به اعمال عبادی است. کارخانه انسانسازی این ماه ما را به جایگاه معنوی و ظرفیتهای استعدادی خود آشنا میسازد.