روزه (صوم)

در زبان عربی، صوم به معنی امساک و خودداری است. و در اصطلاح فقهی، خودداری همراه با قصد عبادت از اموری نظیر خوردن، آشامیدن، روابط زناشویی و سایر چیزهایی که روزه را باطل می‏کنند از طلوع فجر تا غروب آفتاب، به خاطر کسب رضای پروردگار می‏باشد. دلیل واجب بودن روزه در این آیه است که خداوند می‏فرماید: «یاأیّهاالذینَ آمَنواکُتِبَ علیکم الصّیامُ کما کُتِبَ علی الذین مِن قَبلِکم لَعلَّکُم تتَّقون» (بقره، آیه‏ی۱۸۳) : «ای مؤمنان‏ روزه برشما فرض گردانیده شد همانگونه که برآنان که پیش از شما بودند فرض شده بود»

این آیه می‏رساند که روزه بر امت‏های بشری نیز فرض شده بود. تاریخ، نشان دهنده‏ی این واقعیت است که روزه در تمام ملل، حتی در میان مصریان قدیم و رومی‏ها، یونانی‏ها و هندیان مشروع بوده است. در تورات کنونی نیز با وجود تحریف آن ، روزه و روزه‏داران مورد ستایش قرار گرفته‏اند. این نقل نیز صحیح است که موسی(ع) چهل روز، روزه گرفت، البته یهودیان عصر حاضر، یک هفته روزه می‏گیرند. همچنین، انجیل‏های کنونی، روزه را ستوده و آن را عبادت می‏شمارند و مشهورترین روزه‏ی نصاری، روزه‏ی بزرگ قبل از عید «فصح» است، سپس رؤسای کلیسا، انواع دیگری از روزه را نیز بنیان نهادند. بنابراین به تعبیری مراد از «الذینَ مِن قبلِکم» در آیه ذکر شده، اهل کتاب هستند (تفسیر انوار القرآن، ج۱، ص۲۰۶). همچنین روزه از ابعاد و جنبه‏های گوناگونی، پدید آورنده‏ی تقوا است، که مهم ترین این ابعاد عبارتند از:

۱.   روزه، نفس انسان را در آشکار و نهان بر خشیّت و بیم از خداوند متعال تربیت می‏کند، زیرا جز پروردگار بزرگ، هیچ کس دیگری ناظر و مراقب شخص روزه دار نیست و این از بزرگترین فواید روحی روزه می‏باشد.

۲.   روزه، از حدّت و غلیان شهوت می‏کاهد.

۳.   روزه، احساس شفقت و رحمت به هم‏نوع را در انسان بیدار می‏سازد.

۴.   روزه، تحقّق‏بخش معنای برابری میان توانگران و فقرا و اشراف و عوام است و این از فواید اجتماعی روزه می‏باشد.

۵.   روزه، انسان را به نظم و برنامه‏ریزی و مهار نمودن اراده عادت می‏دهد.

۶.   روزه، بنیه‏ی جسمی را تجدید نموده، سلامتی و نیروی حافظه را تقویت و بدن را از رسوب‏ها و تخمیرات زیان بخش می‏رهاند.

عبادات؛ تربیت بندگی

عبادت‏هایی به نام نماز، حج و زکات برای ما فرض گردیده است که منظور اصلی از آنها این است که ما را برای همین عبادتی بزرگ به نام روزه آماده سازند. منظور از فرض نمودن اینها فقط این است که اگر شما روزی پنج بار در حال رکوع و سجده در آمدید، در رمضان تا سی روز از بام تا شام گرسنگی و تشنگی را تحمّل نمودید، در صورت ثروتمند بودن سالی یک بار زکات دادید و در زندگی یک بار حج کردید، گویا حقی را که خدا بر گردن شما دارد، ادا کردید و از بند بندگی و غلامی‏اش طوری آزاد شدید که هر چه بخواهید بکنید، در واقع غرض از فرض نمودن این عبادت‏ها همین است که به وسیله‏ی آنها آدم تحت تربیت قرار بگیرد و تمرین بکند و لیاقت و شایستگی آن را به دست بیاورد که سرتاسر زندگی‏اش مبدل به عبادت خدا بشود. حالا بیایید ببینیم که روزه چطور آدم را برای این عبادت بزرگ حاضر و آماده می‏سازد؟

روزه، عبادتی مخفی

غیر از روزه، همه‏ی عبادت‏ها به وسیله‏ی یکی از حرکات ظاهری انجام می‏گیرد؛ مثلاً در نماز، آدم گاهی بلند می‏شود و گاهی می‏نشیند، گاهی به رکوع در می‏آید و گاهی سر به سجده می‏گذارد، طوری که هر شخص می‏تواند او را در‏ این حال ببیند، در ایام حج، راهی طولانی می‏پیماید و همراه با هزاران هزار زائر مسافرت می‏نماید، همین‏طور زکات هم یکی می‏دهد و دیگری می‏گیرد. این عبادات نمی‏توانند پنهان بمانند و اگر شما انجام می‏دهید دیگران متوجه می‏شوند و اگر انجام ندهید باز هم دیگران مطّلع و آگاه می‏شوند. برعکس این عبادت‏ها، روزه عبادتی است که به جز خدا بر احدی فاش نمی‏شود. اگر شخصی نزد مردم در سحر چیزی بخورد و ظاهراً تا افطار چیزی نخورد اما مخفیانه آب بیاشامد یا دزدکی چیزی بخورد، غیر از خدا کسی نمی‏تواند از آن آگاه بشود، در صورتی که همه فکر می‏کنند که او روزه گرفته ولی در حقیقت روزه نیست.

روزه؛ علامت و نشانه‏ ی قوی بودن ایمان

این جنبه‏ی روزه را در نظر بگیرید و آنگاه ببینید کسی که در حقیقت روزه می‏گیرد، مخفیانه چیزی نمی‏خورد و نمی‏نوشد، حتی در گرمای شدید هم از شدّت تشنگی تحمّل می‏کند، قطره ای از آب به حلق خود فرو نمی‏برد، به خوردنی‏ها و نوشیدنی‏ها هم حتی دست نمی‏زند؛ چنین شخصی به داننده‏ی غیب بودن خدا چقدر ایمان دارد و با چه یقین محکمی می‏داند که هر یک از حرکات او، ولو این‏که از چشم تمام جهان پوشیده و نهان بماند، نمی‏تواند از خدا مخفی و پنهان بماند، چقدر خوف خدا در قلبش وجود دارد که شدیدترین زحمت را تحمّل می‏کند. ولی به خاطر خوف خدا کاری نمی‏کند که در نتیجه‏ی آن روزه اش باطل گردد، چقدر اعتماد قوی دارد و به جزا و سزای آخرت که در ظرف یک ماه، حدود سیصد و شصت ساعت روزه می‏گیرد و در این میان، هیچ گاه حتّی برای لحظه‏ای هم دچار شک و تردید نمی‏گردد. اگر او چنین شخصی در این امر شمّه‏ای از شک و تردید نسبت به وجود ‏آخرت داشت، هیچ وقت نمی‏توانست روزه‏اش را به انجام برساند، برای این‏که وقتی انسان متردد می‏شود برایش غیرممکن است که به دستور خدا در مورد عزم و اراده‏ی نخوردن و نیاشامیدن پابرجا بماند.

حکمت روزه

حکمت روزه آن است که خداوند آن نعمت، حال درویشان و گرسنگی ایشان را بدانند و با ایشان یاری کنند از اینجا بود که خداوند از اول محمد را یتیم کرد تا یتیمان را نوازش کند، پس غریب کرد تا غریبان را رحمت آرد، و بی مال کرد تا ناداران را فراموش نکند:

با تو در فقر و یتیمی ما چه کردیم از کرم تو همان کن ای کریم از خلق خود با خلقم

(سنایی، دیوان اشعار، قصیده۲)

فوائد روزه

روزه دارای فوائد معنوی جسمی واجتماعی فراوانی است که برخی از آنها عبارتنداز:

-    انسان را به صبرو شکیبایی عادت می‏دهد.

-    خویشتنداری را به انسان آموزش می‏دهد.

-    خصلت پرهیزکاری را‏ در انسان تقویت می‏کند.

-    نظم و هماهنگی را میان مردم مسلمان گسترش می‏بخشد.

-    عشق به عدالت و برابری را درانسان عمیق می‏گرداند.

-    مهربانی و دلسوزی و احساس مسئولیت را در انسان به وجود می‏آورد.

-    با شرّ و فساد در میان مردم رویارویی می‏نماید.

-    دستگاه گوارش را پالایش و پاکیزه می‏نماید.

-    جسم را از اضافات و رسوب‏ها پاک می‏گرداند.

-    از چاقی بدن و چربی‏های موجود در آن می‏کاهد.

رسول خدا (ص) نیز فرموده است: «روزه بگیرید تا تندرست بمانید» (رواه ابن السنی و ابونعیم)

رمضان فرصتی گران‏بها

زندگی به سرعت درگذر است و انسان توجه ندارد که چه سرمایه‏ای را از دست می‏دهد. انسان گاهی که موفق می‏شود گذشته‏های خود را مرور کند و می‏بیند که روزگاری از او گذشته، نیرو‏هایی صرف کرده و تلاش‏هایی انجام داده است، ولی چیزی به دست نیاورده است. در طول سال، پیوسته به دنبال به دست آوردن فرصتی هستیم تا درباره‏ی زندگی خود و آغاز و انجام آن بیندیشیم، مسیری را انتخاب کنیم که زندگی ابدی را برای ما رقم زند؛ اما کمتر چنین فرصتی بدست می‏آوریم. شاید بهترین اوقاتی که می‏توان برای این منظور از آن استفاده کرد «ماه مبارک رمضان»‏ باشد. همواره، به خود وعده می‏دهیم تا ماه رمضان فرا رسد و بهتر از سایر اوقات، به عبادت بپردازیم، از دنیا و دنیاپرستی تا حدی چشم بپوشیم و به سوی خدا برویم و بیندیشیم که کیستیم، از کجا آمده‏ایم، به کجا می‏رویم و در این سرا چه باید بکنیم.

سرانجام، انتظار پایان می‏پذیرد و ماه رمضان از راه می‏رسد، اما شیطان می‏کوشد تا چون گذشته انسان نتواند از این اوقات شریف و لحظات گرانبها استفاده کند و به توفیقات الهی دست یابد. همه جا، دست پیدا و پنهان او در کار است تا انگیزه‏ی انسان به اغراض نفسانی و دنیوی آلوده شود و دعا، مناجات و عبادت او با سنگینی و کسالت توأم گردد و حال راز و نیاز از او سلب شود. در این کشمکش و تضاد بین عوامل الهی و عوامل نفسانی و شیطانی، انسان باید از خدا توفیق بخواهد و فرصت‏های پیش آمده را مغتنم بشمرد و عبادت و دعا را به اوقات دیگر موکول نکند. باید تلاش نماید هر قدر که ممکن است گامی مثبت در مسیر تکامل خود بردارد و به خدا نزدیک شود. یکی از اعمالی که در ماه مبارک رمضان بسیار به آن سفارش شده و این ماه، بهار آن است، دعا و مناجات است. رمضان و دعا پیوندی ناگسستنی با یکدیگر دارند.

چگونه رمضان را غنیمت بشماریم؟

برای آن‏که بهتر بتوانیم از اوقات این ماه پربرکت استفاده کنیم، ابتدا، باید از خود دعا کمک بگیریم؛ یعنی باید از خدا بخواهیم که به ما توفیق راز و نیاز عطا فرماید. البته ما نیز باید در حد توان خود تلاش کنیم تا حال عبادت و توفیق آن را به دست آوریم؛ سعی کنیم در این ماه قدری از کارهای روزانه کم کنیم و بخشی از وقت خود را به دعا و عبادت اختصاص دهیم. باید در وضع خواب و خوراک دقت کنیم؛ خواب و خوراک ما به گونه‏ای نباشد که موجب کسالت و سنگینی شود. باید برنامه‏ی غذایی خود را به گونه‏ای تنظیم نماییم که بتوانیم روزه بگیریم و در عین حال، به انجام وظایف ماه رمضان و عبادت نیز موفق گردیم. مصرف غذای مورد نیاز غیر از پرخوری است؛ اوقات خواب را نیز باید گونه‏ای تنظیم نماییم که در وقت عبادت، نشاط داشته باشیم، نه اینکه کار مستمر روزانه در جای خود باشد و توقع داشته باشیم که در عبادت سحر نیز حالی داشته باشیم.

اسرار و درجات باطنی روزه

باید دانست که روزه سه درجه دارد: روزه عموم، روزه خصوص و روزه خصوص‏الخصوص. روزه‏ی عموم عبارت است از بازداشتن شکم از خوردن و نوشیدن و خودداری از عمل جنسی. روزه خصوص نیز روزه‏ای است که علاوه بر ترک غذا و هر چیز خوردنی، باید تمام حواس نیز در حالت روزه قرار بگیرد. اما روزه‏ی خصوص‏الخصوص، عبارت است از نگاه داشتن دل از همت‏ها و تمایلات پست و اندیشه‏های نامشروع دنیوی، و به طور کلی بازداشتن آن از هر چیزی غیر از خدا و روز آخرت. این نوع روزه به وسیله‏ی اندیشیدن درباره‏ی هرچیزی غیرازخدای متعال و روز آخرت، و به وسیله‏ی مشغول ساختن دل به دنیا و امور دنیوی بجز آنهایی که در رابطه با دین می‏باشند باطل می‏شود، پیامبر(ص) می‏فرماید: «خَمسٌ یُفطِرنَ الصّائِمَ: الکِذبُ وَ الغِیبَةُ وَ النَّمِیمَةُ وَ الیَمینُ الکاذِبَةُ و َالنَّظُر بِشَهوَةٍ» (روایت از ازدی در الضعفاء از روایت جابان از انس): (پنج چیز روزه را باطل می‏کنند: دروغ گفتن، غیبت کردن، سخن چینی، سوگند به ناحق و نظرشهوت انگیز). «پس در روزه‏ی خواص باید اعضا و جوارح از معاصی محفوظ شوند» (غزالی، قسمت درجات سه گانه‏ی روزه، ج۱، ص۲۳۴-۲۳۷).

روزه خصوص، شش خصوصیت دارد:

۱.   روزه‏ چشم: منع چشم از نگاه به هر آنچه مذموم است و دلش را از یاد خدا غافل می‏کند.

۲.   روزه زبان: روزه‏دار باید زبانش را از دروغ، فحش، غیبت و تهمت باز دارد. از این رو، زبان روزه‏دار یا باید در حالت سکوت باشد یا ذکر خدا و خواندن قرآن یا سخنان نیکو.

۳.   روزه گوش: پرهیز از شنیدن هر آنچه مذموم است؛ مانند غیبت و تهمت و سخنان بد.

۴.   منع بقیه اعضاء: از جمله دست و پا از انجام هر آنچه که موجب گناه می‏شود.

۵. کم خوردن در شب: به نحوی که آنقدر سیر نشود که شهوتش بجنبد و مانع از ذکر خدا شود.

۶. دلش بعد از افطار بین خوف و رجا باشد: که آیا روزه‏اش مورد قبول قرار گرفته یا خیر.

از بزرگی فضل روزه آن است که خداوند فرمود: «ألصَّومُ لی وَأَنَا أجزی بِهِ» (مسلم، حدیث ۱۱۵۱، ج۲، ص۸۰۷، باب فضل الصیام) اگر چه همه عبادات برای اوست چنان‏که کعبه را خانه خود خوانده است در صورتی که همه عالم ملک اوست.

روزه از منظر‏ عرفان

روزه یکی از پنج رکن اسلام است. «قال الله تعالی: کُلٌّ عَمَلِ ابنِ آدَمَ لَهُ اِلَّاصِیام فَاِنَّهُ لی وَأََنَا أجزی بِهِ» (بخاری، حدیث ۱۹۰۴، ج۳، ص۲۶، باب هل یقول انی صائم اذا شتم). حدیث قدسی است که خدای تعالی می‏فرماید: «همه اعمال آدمی‏زاد برای خود اوست بجز روزه و بی شک روزه، فقط برای من است و من خود پاداش آن را می‏دهم.» همچنین می‏فرماید: «هر نیکویی را ده ثواب است تا هفتصد، مگر روزه را که آن مخصوص مراست و جزای آن را من می‏دهم» (ترمذی، حدیث ۷۶۴، ج۳، ص۱۲۷، باب ما جاء فی فضل الصوم). خداوند تبارک و تعالی در قرآن نیز می‏فرماید: «اِنَّمَا یُوَفَّیَ اَلصابِرونَ اَجرَهُم بِغَیرِحِساب» (زمر، آیه‏ی ۱۰). «مزد شکیبایان(آنان که از امیال وشهوات خویش‏ صبر‏‏‏‏‏‏‏ می‏کنند) به تمام و کمال و بدون حساب داده می‏شود» از این رو، چون ماه رمضان درآید، درهای بهشت را بگشایند و درهای دوزخ را ببندند و شیاطین را در بند کنند و منادی آواز دهد: ای طالب خیر بیا که وقت توست و ای طالب شر باز ایست که نه جای توست. صد بار تو بد کردی و ثمرش دیدی نیکی چه بدی داشت یک بار نکردی.

اگر بپرسند که فردا روز قیامت حال ما چگونه است، پاسخ آن را در قرآن می‏توانیم بیابیم. خداوند متعال در قرآن می‏فرماید: « فَامَّا مَن طَغَی. وَآثَرَالحَیاةَ الدُّنیا. فَإِنَّ الجَحیمَ هِیَ المَأوَی. وَ أمَّامَن خافَ مَقَامَ رَبِّهِ، و َنَهَی النَّفسَ عَنِ الهَوَی. فَإِنَّ الجَنَّهَ هِیَ المَأوَی. (نازعات، آیات ۳۷-۴۱) : (و اما آن کسی که طغیان و سرکشی کرده باشد. و زندگی دنیارا (برگزیده و برآخرت) ترجیح داده باشد. قطعاً دوزخ جایگاه اوست. و اما آن کس که از جاه و مقام پروردگار خود ترسیده باشد، ونفس را از هوی وهوس باز داشته باشد. قطعاً بهشت جایگاه اوست).

عرفا مثال خوبی در مورد ماه‏های سال دارند و آن را تشبیه به فرزندان حضرت یعقوب(ع) می‏کنند که دوازده نفر بودند و برگزیده همه آنها نزد خداوند حضرت یوسف بود که خدا همه فرزندان را به خاطر ایشان عفو فرمود. از این رو، ماه مبارک رمضان نیز در بین دوازده ماه سال، ماهی برگزیده است؛ چون ماه رحمت و برکت، ماه نزول قرآن و ماهی است که لیله القدر در آن واقع شده و عزیزترین ماه، نزد خداوند است.

ماه رمضان، ماه تزکیه و ماه توبه و استغفار است و ماهی است که به برکت آن، مسلمان به خود می‏آید و از برای اصلاح و تزکیه خود تلاش می‏کند. مقصود از گرفتن روزه نیز شکستن هوی و نفس است تا بتواند طاعت و عبادت کند. حقیقت روزه، مراقبه و دوری از هوی و امیال شهوانی است. زیرا روزه فقط امساک و پرهیز از خوردن نیست، بلکه باید تمام اعضا، روزه باشد.

استحقاق روزه به خاطر دو خاصیت آن است: یکی آن‏که، حقیقت آن ناکردن و بازداشتن است، و این باطن و پوشیده است و ریا را در آن راهی نیست؛ چرا که نیت آن در شب است. و دیگر آن‏که بر ضد دشمن خدا یعنی ابلیس است که لشکر او شهوات است و روزه، لشکر او را بشکند که حقیقت روزه، ترک شهوات است. بدین خاطر است که رسول(ص) می‏فرماید: «ألصَّومُ جُنَّهٌ» (بخاری، حدیث ۷۴۹۲، ج۹، ص۱۴۳، باب یریدون أن یبدلوا) (روزه سپری است). و این همه برای آن است که مانع از همه عبادات شهوات است و مدد شهوات سیری است و گرسنگی شهوات را بشکند.

موقعیت شیطان در ماه رمضان

یکی از مشکلات در زندگی بشر، به ویژه مؤمنان، وسوسه‏های شیطان است. شیطان موجودی است که به اذن خدای سبحان وسوسه می‏کند. وسوسه‏ی شیطان نعمت و رحمت است؛ چون هر کسی به جایی رسید، در اثر مبارزه‏ی با وسوسه، در میدان جهاد اکبر بود که پیروز شد. اگر وسوسه نباشد و راه برای گناه باز نباشد، راه اطاعت یک طرفه است و اطاعت ضروری می‏شود و اگر اطاعت ضروری شد، دیگر جا برای ضرورت وحی، رسالت، تکلیف و دین نخواهد بود. عالَمی که در آن گناه نباشد، عالَم دین و تکلیف و امر و نهی و مانند آن نیست.

شیطان در حدّ وسوسه مأموریت دارد که پارس کند، آن که آشناست به این پارس اعتنا نمی‏کند، راه را طی کرده و به مقصد می‏رسد؛ اما بیگانه بیراهه می‏رود و به دام شیطان می‏افتد. شیطان پارس را به گزیدن تبدیل می‏کند و از آن به بعد می‏گزد. البته شیطان تحت ولایت خدای سبحان است؛ بدون اذن خدا کاری نمی‏کند و در قیامت صریحاً می‏گوید: «فلا تلوُمُونی و لومو أنفسکم ما أنا بمُصرخکم و ما أنتم بمُصرخیّ» (سوره ابراهیم، آیه ی ۲۲) «امروز نه من به داد شما می‏رسم نه شما به داد من می‏رسید. من بر شما مسلط نبودم؛ فقط شما را دعوت کردم، خودتان آمدید.» همچنین «إنّ الله وعدکم وعد الحق و وعدتکم فأخلفتکم» (سوره ابراهیم،آیه‏ی۲۲) «خدا وعده‏ی حق داد و من عده‏ی فریب. وعده‏ی حق را نپذیرفتید و وعده‏ی آمیخته به فریب من را پذیرفتید؛ پس من سلطه‏ای بر شما ندارم.»

اگر کسی وعده ی الهی را عمداً پشت سر گذاشت و به دنبال فریب شیطان رفت، خدای سبحان به او مهلت می‏دهد. اما اگر از این مهلت استفاده نکرد، از آن به بعد شیطان را بر او مسلّط می‏کند. لذا به عنوان کیفر فرمود: « ألم تَرَ أنّا أرسلنا الشیاطین علی الکافرین تؤزّهم أزّاً» (سوره مریم، آیه ی ۸۳) : «ما شیطان‏ها را بر کفار مسلط کردیم تا سخت آنها را آزار دهند» (و از سعادت ابد محرومشان سازند)

فواید و آثار معنوی روزه

در ادیان مختلف، موفقیت انسان در پیمودن مسیر کمال (قرب الهی)، به منزله خشنودی خداوند و ناکامی وی از این رشد و تعالی به مثابه ناخشنودی خداوند است. به بیان ساده، آداب و عبادات معنوی، راهی برای خودسازی و خداشناسی است که برای انسان مفید واقع می‏شود و صرف نظرکردن از انجام آن یا به فراموشی سپردن اصل آن (فقط رعایت صورت ظاهری‏اش) چیزی جز خسران در برندارد.

یکی از زمان‏های مقدسی که در دین اسلام به خودسازی اختصاص یافت و برپایی عبادت روزه در آن مقرر شد تا انسان بتواند از طریق آن به فیوض الهی دست یابد، ماه مبارک رمضان است. روزه‏داری از عهد عتیق در میان افراد متدین سابقه داشته است و به برخی فواید آن اشاره خواهد شد. اما نکته مهم این است که برکت ماه مبارک رمضان، نه صرفاً در نخوردن و نیاشامیدن، بلکه در تحقق «رمضان» است. «رمضان» در درجه اول، وضعیتی خاص است، نه زمانی خاص.

در ادبیات عرب، رمضان، تابش نور شدید خورشید است و اگرچه احتمالاً دلیل نامگذاری این ماه در سرزمین عربستان، مصادف بودن آن با اوج تابش و گرمای خورشید بوده است، می‏توان گفت «رمضان»، تابش نور شدید فیض الهی است. برترین نتیجه فیض الهی، اشراق و ادراک، از جمله درک حضور حق است. درک حضور الهی در محضر او، درجات مختلفی دارد و در تاریخ اسلام، اولین کسی که به اوج این رمضان دست یافت، پیامبر اکرم(ص) بود. زیرا ایشان در اثر انقلاب درونی و محو عرفانی به معرفتی رسیدند که منجر به دریافت دفعی قرآن کریم شد. این رمضان پیامبر اسلام(ص) که در ماه رمضان رخ داد، به این ماه شهرتی معنوی بخشید و این درس را برای مشتاقان دیگر باقی گذاشت که هر کسی می‏تواند رمضانی را در این ماه تجربه کند یا به عبارتی، همان‏طور که رمضان ایشان در ماه رمضان چنین دستاوردی داشته است، دیگران هم می‏توانند در این ماه به تغییر و تحول معرفتی موثری در زندگی خود دست یابند. بنابراین ماه رمضان، یادآوری و فرصتی برای رسیدن به فیوض خاص الهی است.

روزه آثار معنوی فراوانی به دنبال دارد که به برخی از آنها فهرست وار اشاره می‏شود:

١. ورع‏ و پارسایی

مهمترین رهاورد روزه، براساس آیات قرآن، رسیدن به گوهر پرارج تقواست. هدف از وجوب روزه، تربیت معنوی انسان و گذاشتن او در بزرگراهی است که به پارسایی منتهی می‏شود. تعبیر «لعلکم تتقون» (سوره بقره، آیه‏ی ۱۸۳) در این آیه شریفه، پرده از رازی می‏گشاید که ملاک برتری آدمیان بر یکدیگر دانسته شده و فرجامی نیک به نام فلاح و رستگاری خواهد داشت.

٢. یادآوری معاد

روزه با گرسنگی و تشنگی و محدودیت‏هایی همراه شده تا خواب غفلت از چشم انسان گرفتار در تار دنیای فریبا، برباید و او را به فردایی دیگر یادآور شود. بر این اساس یکی از آثار معنوی روزه، یادآوری روز رستاخیز است که هیچ کس را از آن گریزی نیست. مردمان هر یک با کوله‏ای از توشه‏هایی که در دنیا اندوخته‏اند، برانگیخته خواهند شد و در محشر گرسنه و تشنه در انتظار حسابرسی به سر‏ خواهند برد.

٣. آزمون اخلاص

اگر در عبادت‏های دیگر، فرصت مانور برای شیطان فراهم گردد و بتواند با ریاکاری و تظاهر، گوهر «قبول» را از اعمال انسان بر باید، در روزه، این مجال از او گرفته می‏شود چه اینکه روزه‏دار را نیازی به تظاهر نیست و به دور از چشم مردم بر شکستن روزه بدون اطلاع آنها توانا خواهد بود.

٤. روسیاهی شیطان

از آن روز که تاج کرامت بر اثر دمیده شدن روح الهی بر آدم، بر سر همه انسان‏ها نهاده شد، دریایی از حسادت و اندوه ابلیس را فراگرفت و با سرباز زدن از سجده بر آدم، خود را از وادی رحمت خداوند راند. از آن پس، هر گاه و هر لحظه در کمین آدم و فرزندان او نشست تا بلکه سدی باشد بر سر راه عروج آنان، شیطان با انبوهی از لشکریان پلید به جنگ آدمیان همت گمارد و تا روز قیامت به این مبارزه ادامه خواهد داد تا به گمان خود، گوهر سعادت از کف آنان برباید. در مقابله با این دشمن قسم خورده، انسان‏ها به برنامه‏هایی دعوت شده‏اند که نتیجه آن، رستگاری خودشان و روسیاهی شیطان و شیطان‏صفتان است.

٥. سحرخیزی

یکی از جلوه‏های معنوی روزه‏داری، انس با سحر و عادت به سحرخیزی است. از نظر قرآن، بهترین زمان برای مناجات و استغفار، سحر است. خداوند در اوصاف مؤمنان می‏فرماید: «وبالاسحار هم یستغفرون» (سوره ذاریات، آیه ی ۱۸)

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ از یمن دعای شب و ورد سحری بود

٦. تقویت اراده و غلبه بر طغیان غرایز

یکی از فوائد بزرگ روزه، تربیت روح و تقویت اراده و تعدیل غرایز انسانی است. روزه‏دار در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی و خودداری از سایر لذائذی که باید چشم بپوشد، روح و اراده خویشتن را تقویت می‏کند. بر این اساس، مقصود از روزه به دست گرفتن زمام نفس سرکش و تسلط بر شهوات و هوس‏هاست. در حقیقت مهمترین فلسفه روزه، همین اثر اخلاقی و تربیتی است.

٧. خویشتن‏داری

روزه، قطع نظر از زیبایی‏های دیگرش، یک زورآزمایی و خودشناسی است. روزه‏دار وقتی که دید می‏تواند در مدت معینی از همه ضروریات بدن صرف نظر کرده و گرسنه و تشنه بماند، می‏داند که دست کشیدن از محرمات برای او میسر است. بدین وسیله درهای تقوا و مقاومت در برابر شهوت‏ها به روی شخص باز می‏شود و می‏تواند خود را به انجام واجبات و مستحبات وادارد.

برنامه ‏ی خودسازی و انسان‏سازی ماه مبارک رمضان

اساساً برنامه‏ی ماه مبارک رمضان، برنامه‏ی خودسازی و انسان‏سازی است که انسان‏های معیوب در این ماه خود را تبدیل به انسان‏های سالم، و انسان‏های سالم خود را تبدیل به انسان‏های کامل کنند. برنامه‏ی رمضان، برنامه‏ی تزکیه نفس است، برنامه‏ی اصلاح معایب و رفع نواقص است، برنامه‏ی تسلّط عقل و ایمان و اراده بر شهوات نفسانی است، برنامه‏ی دعاست، برنامه‏ی پرستش حق است، برنامه‏ی پرواز به سوی خداست، برنامه‏ی ترقّی دادن روح است، برنامه‏ی رقاء دادن روح است. اگر بنا باشد که ماه رمضان بیاید و انسان سی روز گرسنگی و تشنگی و بی خوابی بکشد و شب‏ها تا دیر وقت بیدار باشد و به این مجلس و آن مجلس برود و بعد هم عید فطر بیاید و با روز آخر شعبان یک ذره هم فرق نکرده باشد، چنین روزه‏ای برای انسان اثر ندارد. اسلام که نمی‏خواهد مردم بی جهت دهان‏شان را ببندند، بلکه با روزه گرفتن قرار است که انسان‏ها اصلاح شوند. بستن دهان از غذای حلال برای این است که انسان در آن سی روز تمرین کند که زبان خود را از گفتار حرام ببندد، غیبت نکند، دروغ نگوید، فحش ندهد. این موارد از امور معنوی و باطنی و ملکوتی است.

زنی آمد خدمت پیغمبر(ص) در حالی که روزه داشت. رسول اکرم شیر یا چیز دیگری به او تعارف کرد و فرمود: بگیر و بخور. گفت: یا رسول الله! روزه دارم. باز رسول اکرم اصرار کرد که بخور. گفت: نه، روزه دارم، واقعاً روزه دارم(چون به حساب خودش واقعاً روزه داشت، ولی روزه‏ی ظاهری مثل روزه‏های ما). فرمود: تو چگونه روزه داری، حال آن‏که گوشت برادر - خواهر- مؤمنت را یک ساعت پیش خوردی(غیبت کردی)؟ قی کن! یک دفعه قی کرد و لخته‏های گوشت از دهانش بیرون آمد.

انسان روزه بگیرد و غیبت کند، یعنی دهان جسم خودش را از غذای حلال ببندد و دهان روح خد را برای غذای حرام باز کند. چرا به ما گفته‏اند یک دروغ که انسان بگوید، تعفّنی از دهان او بلند می‏شود که تا هفت آسمان، فرشتگان را متأذّی می‏کند؟ آنوقت می‏گویند چرا انسان وقتی در جهنم است، اینقدر جهنم عفونت دارد؟! عفونت جهنم همین عفونت‏هایی است که ما خودمان در دنیا ایجاد کرده‏ایم، همین دروغ‏هایی است که خودمان می‏گوییم. دشنام دادن و همز و لمزکردن هم همین طور است. تهمت زدن سرور همه‏ی گناهان است، چون تهمت زدن هم رذیلت دروغ گفتن را دارد و هم رذیلت غیبت کردن را. آدمی که غیبت می‏کند، راست می‏گوید و بدگویی می‏کند و آدمی که دروغ می‏گوید، دروغ می‏گوید ولی بدگویی کسی را نمی‏کند، یک دروغی می‏بافد و می‏گوید. اما آدمی که تهمت می‏زند، در آنِ واحد، هم دروغ می‏گوید و هم غیبت می‏کند؛ یعنی دو گناه کبیره را با یکدیگر انجام می‏دهد. آیا صحیح است که یک ماه رمضان بر ما بگذرد که در آن ماه ما یک سلسله تهمت‏ها به یک دیگر بسته باشیم؟ ماه رمضان برای این است که مسلمین، بیشتر اجتماع کنند، عبادت‏های اجتماعی انجام دهند و در مساجد جمع شوند، نه اینکه ماه رمضان وسیله‏ی تفرقه قرار گیرد.

نتیجه‏ گیری

روزه، تنها وسیله‏ی پر قدرت و فعالی است که می‏تواند تسلّط روح را بر جسم به وجود آورد؛ به نحوی که انسان زمام نفسش را در اختیار داشته باشد، و از اسارت تمایلات مادی رهایی یابد. روزه‏داری فوائد و حکمت‏های فراوان دارد، بدون تردید دوایی است شفابخش که برای بیشتر مرض ‏های روحی و اجتماعی، حفظ بهداشت و صحت بدن فوائد زیادی دارد.

معنویت، نیاز اساسی انسان است. همان گونه که غذا، برای ادامه زندگی مادی ضروری است، معنویت نیز برای طراوت روح بزرگ انسان یک نیاز اساسی است. از نگاه قرآن، انسان، مستعد تعالی است؛ از این رو، برنامه ‏های ویژه‏ای هم برای او قرار داده شده است. در قرآن به انسان چنین گفته می‏شود: «یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه» (سوره انشقاق، آیه‏ی ۴) (ای انسان حقا که تو به سوی پروردگار خود به سختی در تلاشی و او را ملاقات خواهی کرد).

اساساً برنامه‏ی ماه مبارک رمضان، برنامه ‏ی انسان‏سازی است. رمضان، ماه خودسازی است، ماه پرهیز از معاصی و خویشتن‏داری است. ماه توجه بیشتر به عبادات و روی آوردن به اعمال عبادی است. کارخانه انسان‏سازی این ماه ما را به جایگاه معنوی و ظرفیت‏های استعدادی خود آشنا می‏سازد.